Αναφορά περιπτώσεως αντιμετώπισης μεταστατικού καρκίνου του μαστού με χημειοθεραπεία και ογκοθερμία©

Υπό του Δρ. Δημητρίου Ν. Γκέλη - MD, ORL, DDS, PhD, Medical Life Coach

Το 22.9%% όλων των καρκίνων παγκοσμίως ανήκει στον καρκίνο του μαστού των γυναικών (εξαιρουμένου του καρκίνου του δέρματος που δεν είναι μελάνωμα.

Ο καρκίνος του μαστού των γυναικών είναι 100 φορές από τον καρκίνο του ανδρικού μαστού, αν και ο καρκίνος του

Γόγαλης Ιωάννης          Ιατρός              Ακτινοθεραπευτής-Ογκολόγος ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Ερευνητική Ογκολογία,         Ογκοθερμία,             Περιβαλλοντική                 Ιατρική,               Συμπληρωματική Ιατρική,    Κλινική Φαρμακολογία και Θεραπευτική Θεραπευτήριο ¨Αγ. Ειρήνη¨, Αιγάλεω, Αττική. τηλ. 6945175697

Δρ Γκέλης Ν. Δημήτριος Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Οδοντίατρος, Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Βιολογία και βιοχημεία του καρκίνου, Συμπληρωματική                  Ιατρική, Κλινική           Φαρμακολογία,       Ογκοθερμία, Θεραπείες με Υπερβαρικό Οξυγόνο Δαμασκηνού 46, Κόρινθος 20131, Τ. 2741026631, 6944280764  pharmage@otenet.gr   www.gelis.gr

μαστού των ανδρών έχει πτωχότερη πρόγνωση, διότι καθυστερεί η διάγνωσή του.

Η πρόγνωση του καρκίνου του μαστού και οι συχνότητες επιβίωσης των ασθενών ποικίλουν πάρα πολύ και εξαρτώνται από τον τύπο του καρκίνου, το στάδιο, το είδος της θεραπείας και το γεωγραφικό τόπο διαμονής των πασχουσών γυναικών ή ανδρών.

Οι συχνότητες επιβίωσης των πασχουσών γυναικών από καρκίνο του μαστού που κατοικούν στον Δυτικό Κόσμο είναι υψηλές, ενώ στις υπο ανάπτυξη χώρες είναι πολύ πιο πτωχές.

Το μέγεθος, το στάδιο, ο ρυθμός ανάπτυξης και διάφορα άλλα χαρακτηριστικά του καρκίνου του μαστού καθορίζουν τα είδη των θεραπειών που εφαρμόζονται.

Στις θεραπείες περιλαμβάνεται η χειρουργική, ορμονοθεραπεία, χημειοθεραπεία, θεραπεία στόχου ή στοχευμένη θεραπεία, ακτινοθεραπεία, θερμοθεραπεία (υπερθερμία).

Η χειρουργική αφαίρεση του όγκου παρέχει το μέγιστο όφελος σε πολλές περιπτώσεις. Προκειμένου να αυξηθεί η πιθανότητα της θεραπείας μαζί με τη χειρουργική θεραπεία επιπρόσθετα μπορεί να εφαρμοστούν διάφορα χημειοθεςραπευτικά σχήματα (βασισμένα στην ανθρακυκλινη ή ταξάνες [1] και στοχευμένη θεραπεία [2] είναι συνηθισμένες επιπρόσθετες θεραπείες της χειρουργικής.

Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να γίνει και υπερθεραπεία του καρκίνου του μαστού, ακόμη και σε ασθενείς που χρειάζονται χειρουργική θεραπεία. Η υπερθεραπεία συνδέεται στενά με το πρόβλημα της υπερδιάγνωσης. Στους ασθενείς με καρκίνο μια χειρουργική θεραπεία που δεν χρειάζεται μπορεί να προκαλέσει επιπλοκές και να απαιτήσει άσκοπες οικονομικές δαπάνες.

Το μέγεθος αυτού του προβλήματος της μη απαραίτητης χειρουργικής θεραπείας είναι έκδηλο σε καρκινοπαθείς, ιδιαίτερα αυτούς με προ-διηθητικού είδους όγκο, που τυπικά έχουν καρκίνωμα των γαλακτοφόρων πόρων εν τη γενέσει του [in situ (80%)], που πιθανόν να μη χρειάζονται χειρουργική θεραπεία [3].

Η χημειοθεραπεία μπορεί να είναι τυποποιημένη. Αυτό σημαίνει ότι χορηγείται σε πλήρη δόση και προγραμματίζεται η χορήγησή της δύο έως τρεις φορές εβδομαδιαίως ή με μετρονομική θεραπεία (η συχνή χορήγηση των συμβατικών χημειοθεραπευτικών σε πολύ μικρές δόσεις με στόχο τα ενεργοποιημένα ενδοθηλιακά κύτταρα στους όγκους. Η μετρονομική θεραπεία πλεονεκτεί διότι συνοδεύεται από λιγότερες παρενέργειες και σπανίως αναπτύσσεται φαρμακευτική αντίσταση) [4].

Η ανάπτυξη πολλαπλών αντινεοπλασματικών φαρμάκων (πολλά νεώτερα, αλλά και πολλά παλαιότερα, που χρησιμοποιούνται επί δεκαετίες) έχουν δραματικά αυξήσει την επιβίωση των γυναικών με καρκίνο του μαστού.

Δυστυχώς πολλοι από τους χημειοθεραπευτικούς παράγοντες που έχουν χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν επιπλοκές από το καρδιοκυκλοφορικό σύστημα, που μερικές μπορεί να είναι οξείες και μερικές χρόνιες [5, 6].

Η στοχευμένη θεραπεία είναι μια μορφή θεραπείας που σχεδιάζεται ειδικά για την αναστολή των μορίων που προάγουν τα σήματα ανάπτυξης των καρκινικών κυττάρων [7].

Προς το παρόν στόχοι είναι: Κινάσες υποδοχέως τυροσίνης [ receptortyrosinekinases], αναστολείς VEGFR, αναστολείς EGFR, υποδοχείς ενδοθυλίνης, παράγοντες ανάπτυξης KIT, BCR/ABL, PDGFR, παράγοντες ανάπτυξης VEGF, οιστρογόνου, ανδρογόνου, μεταγραφικοί παράγοντες [8].

Η ακτινοθεραπεία χρησιμοποιείται μετά από μια συντηρητική χειρουργική θεραπεία και ουσιαστικά βελτιώνει τις συχνότητες της τοπικής υποτροπής και σε πολλές περιπτώσεις βελτιώνει τη συνολική επιβίωση των ασθενών [9].

Μερικοί καρκίνοι του μαστού είναι ευαίσθητοι σε ορμόνες, όπως τα οιστρογόνα και/ή προγεστερόνη, που μπορεί να δράσουν θεραπευτικά, αποκλείοντας τα αποτελέσματα αυτών των ορμονών (Tamoxifene ή αναστολείς αρωματάσης ή Fulvestrant) [10, 11].

Η υπερθερμία είναι μια μορφή θεραπείας του καρκίνου κατά την οποία οι ιστοί του σώματος εκτίθενται σε υψηλή θερμοκρασία (40°-­ 42°C). Οι έρευνες έχουν δείξει ότι οι υψηλές θερμοκρασίες μπορεί να βλάψουν και να φονεύσουν τα καρκινικά κύτταρα, συνήθως με ασήμαντη βλάβη των υγιών κυττάρων.

Ο όρος υπερθερμία στην ογκολογία αναφέρεται στη διαδικασία της θέρμανσης όγκων. Ο σκοπός της θέρμανσης ενός όγκου είναι να καταστεί ευαίσθητος στην ακτινοθεραπεία και η αύξηση της αποτελεσματικότητας της ακτινοθεραπείας και της χημειοθεραπείας.

Η υπερθερμία αυξάνει την αιματική ροή στην θερμανθείσα περιοχή, ίσως διπλασιάζοντας την αιματάρδευθση των όγκων, ενώ στους φυσιολογικούς ιστούς η αύξηση μπορεί να είναι δεκαπλάσια ή και μεγαλύτερη. Το γεγονός αυτό ενισχύει την απελευθέρωση των αντικαρκινικών φαρμάκων.

Έχει αποδειχτεί με μελέτες ότι η χρήση της υπερθερμίας σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες συμβατικές αντικαρκινικές θεραπείες μπορεί να αυξήσει τον έλεγχο της εντοπισμένης νόσου, να αυξήσει τη συνολική επιβίωση των ασθενών και να ελαττώσει το θεραπευτικό κόστος των καρκινοπαθών [12].

Η θερμοθεραπεία επίσης αυξάνει την απελευθέρωση του οξυγόνου, πράγμα που μπορεί να καταστήσει την ακτινοθεραπεία πιθανόν βλαπτικότερη για τα καρκινικά κύτταρα, καθώς επίσης να προλάβει τα κύτταρα να επιδιορθώσουν τις βλάβες που προκαλούνται κατά τη διάρκεια της συνεδρίας της ακτινοθεραπείας.

Έχουν γίνει πολυάριθμες κλινικές μελέτες στις οποίες μελετήθηκε η θεραπευτική εφαρμογή της υπερθερμίας σε συνδυασμό με την ακτινοθεραπεία/ ή τη χημειοθεραπεία.

Οι μελέτες αυτές είναι εστιασμένες στη θεραπεία πολλών τύπων καρκίνου, περιλαμβανομένου και του καρκίνου του μαστού και έχουν δείξει σημαντική ελάττωση του μεγέθους του όγκου, όταν η υπερθερμία συνδυάζεται και με τις λοιπές καθιερωμένες θεραπείες [13].

Για την πρόκληση εστιασμένης υπερθέρμανσης ενός όγκου εφαρμόζεται ειδική τεχνολογία που διεθνώς φέρεται με την ονομασία ογκοθερμία ή τροποποιημένη ηλεκτρο-υπερθερμία. Στην ογκοθερμία εφαρμόζονται οι αρχές της εξωκυτταρικής υπερθερμίας, προκειμένου να ευαισθητοποιηθούν οι όγκοι στα αποτελέσματα της χημειοθεραπείας και της ακτινοθεραπείας.

Χρησιμοποιείται ένα ηλεκτρικό πεδίο χαμηλής συχνότητας τροποποιημένου άμεσου ηλεκτρικού πεδίου [ low frequency modulated direct electric field] της τάξεως των (13.56 MHz, εφαρμόζοντας χωρητική σύζευξη [capacitive coupling]. Χωρητική σύζευξη είναι η μεταφορά εναλλασσομένων ηλεκτρικών σημάτων από ένα τμήμα ενός κυκλώματος προς ένα άλλο, χρησιμοποιώντας έναν πυκνωτή.

Η τεχνική αυτή αναπτύχθηκε για να ενισχυθεί η αποτελεσματικότητα της συμβατικής υπερθερμίας, ξεπερνώντας αποτελεσματικά τα εμπόδια που είχαν προηγηθεί με την υπερθερμία και με την προσθήκη με θερμικών αποτελεσμάτων, που είχαν σχέση με την τροποποιημένη ηλεκτρο-υπερθερμία.

Η ογκοθερμία είναι μια πολύ εξελιγμένη μέθοδος που αντιμετωπίζει μερικούς από τους περιορισμούς της υπερθερμίας [14] και επανεισάγει την υπερθερμία στη θεραπευτική ου καρκίνου με νέες προδιαγραφές [15].

Η ογκοθερμία βασίζεται στην ισχυρή συνέργια μεταξύ της θερμοκρασίας και του ηλεκτρικού πεδίου [16].

Το ρεύμα της ραδιοσυχνότητας επιλέγεται με κατάλληλα τροποποιημέν πλάτος ραδιοσυχνότητας (13.56 MHz) [17], που απορροφάται στη νανοσκοπική συχνότητα από τα κακοήθη κύτταρα [18].

Οι φυσιολογικές διαφορές των κακοήθων κυττάρων από τα γειτονικά τους υγιή κύτταρα συστήνουν την κακοήθεια, η οποία είναι αυτοεπιλεγόμενη από επιπρόσθετη χρονοκλασματική τροποποίηση [19].

Αυτό σημαίνει ότι η ογκοθερμία είναι μια εξαιρετικά εξατομικευμένη θεραπευτική μέθοδος [20].

Η ογκοθερμία φονεύει τα καρκινικά κύτταρα με το μηχανισμό της απόπτωσης [21]. Η αποπτωτική διαδικασία χρησιμοποιεί μιαν εξωτερική οδό [22] (και όχι τη μιτοχονδριακή εσωτερική οδό, η οποία χρησιμοποιείται από την κλασική υπερθερμία )[23], δημιουργώντας μοριακές βλάβες [24] και προκαλώντας ανοσογονικό κυτταρικό θάνατο [25], ο οποίος θα μπορούσε να είναι επίσης η βάση του αποσκοπικού αποτελεσματος [abscopal  effect] [26].

Αποσκοπικό αποτέλεσμα είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται στη θεραπεία του μεταστατικού καρκίνου, κατά την οποία η εντοπισμένη θεραπεία ενός όγκοπυ προκαλεί όχι μόνον συρίκνωση του θεραπευόμενου όγκου, αλλά και συρίκνωση των όγκων που βρίσκονται εκτός του σκοπού ή στόχου της εντοπισμένης θεραπείας [28].

Η θεραπευτική τεχνική της ογκοθερμίας είναι απλή και πολύ φιλική για τον ασθενή και τον θεραπευτή. Είναι ασφαλής και σπανίως προκαλεί ήπιες και αναστρέψιμες παρενέργειες. Κατά τη διάρκεια της συνεδρίας της ογκοθερμίας οι ασθενείς βρίσκονται αναπαυτικά ξαπλωμένοι πάνω σε κατάλληλο στώμα που περιέχει νερό.

Κάτω από το στρώμα, στο κρεβάτι υπάρχει ένα από τα δύο ηλεκτρόδια της συσκευής ογκοθερμίας. Το δεύτερο ηλεκτρόδιο με το οποίο κλίνει το κύκλωμα και παράγεται η θεραπευτική ραδιοσυχνότητα είναι προσαρμοσμένο στ πλευρικό τοίχωμα του κρεβατιού της συσκευής και φέρει  ενσωματωμένο έναν επίπεδο πλαστικό ασκό που είναι εξισορροπημένος θερμικά και ηλεκτρικά και  προσαρμόζεται σε κάθε σωματικό μέγεθος του ασθενούς.

Το ρεύμα ραδιοσυχνότητας ρέει μέσω του σώματος του ασθενούς ανεξάρτητα από την κινητικότητα του όγκου, που αποτελεί και την καλύτερη οδό για τη θεραπεία.

Αναφορά περιπτώσεως αντιμετώπισης μεταστατικού καρκίνου του μαστού με χημειοθεραπεία και ογκοθερμία 

Αναφέρεται περίπτωση γυναίκας 37 ετών με ιστορικό Ca μαστού ( Αδενοκαρκίνωμα & θετικό block λεμφαδένων).

Τον Δεκέμβριο του 2013 η ασθενής υποβλήθηκε σε 3 κύκλους εισαγωγικής χημειοθεραπείας με Docetaxel & Trastuzumab.

Στη συνέχεια διενεργήθηκε δεξιά μαστεκτομή & σύστοιχος λεμφαδενικός καθαρισμός, με ταυτόχρονη χειρουργική αποκατάσταση του μαστού. ( ER-, PR-, c-erb 3+ θετικό).

Μετά τη χειρουργική επέμβαση, ακολούθησαν 3 κύκλοι επικουρικής χημειοθεραπείας με docetaxel & Trastuzumab έως και  την 8η  Μαίου 2014 και 25 συνεδρίες  ακτινοθεραπείας στο δεξίο θωρακικό τοίχωμα και τη σύστοιχη υπερκλείδια χώρα.

Έκτοτε λαμβάνει θεραπεία συντήρησης με Trastuzumab.

Μετά από 2 χρόνια η ασθενής  παρουσίασε  μετάσταση στον πνεύμονα (θετικό PET-CT & CT θώρακος) με λεμφαδενικές διογκώσεις (δεξιοί πυλαίοι και υποτροπιδικοί με μέγιστη εγκάρσια της τάξης των 2,5 εκ.).

Ακολούθησε  χημειοθεραπεία με FEC κάθε 21 μέρες & συνεδρίες ογκοθερμίας (δύο φορές εβδομαδιαίως). Μετά από 3 μήνες, η ασθενής σε αξονική τομογραφία, που υποβλήθηκε στις 17-12-2016 έδειξε ότι ήταν ελεύθερη νόσου με αρνητικούς παραπυλαίους και υποτροπιδικούς λεμφαδένες.

Επετεύχθη αποκατάσταση των λεμφαδενικών διογκώσεων του πνεύμονος με τη χρήση ογκοθερμίας – χημειοθεραπείας.

Βιβλιογραφική Τεκμηρίωση

1.Qiu AF, Miao ZL, Ge GK, Wang CB, Bian J, Ma HY, Xu Q. [Response and prognosis of neoadjuvant dose-dense or standard schedule chemotherapy with anthracyclines and taxanes for Luminal B breast cancer]. Zhonghua Yi Xue Za Zhi. 2017 Nov 28;97(44):3466-3470. doi: 10.3760/cma.j.issn.0376-2491.2017.44.006.

2. Marks DK, Kalinsky K. Bevacizumab in breast cancer: a targeted therapy still in search of a target population. Semin Oncol. 2017 Aug;44(4):286-287. doi: 10.1053/j.seminoncol.2017.10.011. Epub 2017 Oct 31.

3. Nowikiewicz T, Zegarski W, Głowacka-Mrotek I. Overtreatment in surgery - does it concern also the patients with ductal breast carcinoma in situ. Pol Przegl Chir. 2018 Feb 28;90(1):47-51. doi: 10.5604/01.3001.0011.5964.

4.Rituparna Maiti. Metronomic chemotherapy. J Pharmacol Pharmacother. 2014 Jul-Sep; 5(3): 186–192. doi: 10.4103/0976-500X.136098

5. Early Breast Cancer Trialists’ Collaborative Group (EBCTCG) Effects of chemotherapy and hormonal therapy for early breast cancer on recurrence and 15-year survival: an overview of the randomised trials. Lancet.2005 May 14–20;365(9472):1687–717. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(05)66544-0. [PubMed]

6. Bird BR, Swain SM. Cardiac toxicity in breast cancer survivors: review of potential cardiac problems. Clin Cancer Res. 2008 Jan 1;14(1):14–24. DOI: http://dx.doi.org/10.1158/1078-0432.CCR-07-1033. [PubMed]

7.Naoko Matsuda, Bora Lim, Xiaoping Wang, Naoto T. Ueno.Early clinical development of epidermal growth factor receptor targeted therapy in breast cancer. Expert Opin Investig Drugs. Author manuscript; available in PMC 2018 Feb 26. Published in final edited form as: Expert Opin Investig Drugs. 2017 Apr; 26(4): 463–479.

8.Zhu JJ, Jiao DC, Qiao JH, Wang LN, Ma YZ, Lu ZD, Liu ZZ. [Analysis of predictive effect of Androgen receptor on the response to neoadjuvant chemotherapy inbreast cancer patients]. Zhonghua Yi Xue Za Zhi. 2018 Feb 27;98(8):601-605. doi: 10.3760/cma.j.issn.0376-2491.2018.08.010.

9.Smanykó V, Mészáros N, Újhelyi M, Fröhlich G, Stelczer G, Major T, Mátrai Z, Polgár C. [Second breast conserving surgery and interstitial radiotherapy for the treatment of breast tumor local recurrences. Five-year results]. Orv Hetil. 2018 Mar;159(11):430-438. doi: 10.1556/650.2018.30984.

10.Kassem MA, Megahed MA, Abu Elyazid SK, Abd-Allah FI, Abdelghany TM, Al-Abd AM, El-Say KM. Enhancing the Therapeutic Efficacy of Tamoxifen Citrate Loaded Span-Based Nano-Vesicles on Human Breast Adenocarcinoma Cells.AAPS PharmSciTech. 2018 Feb 22. doi: 10.1208/s12249-018-0962-y.

11.O'Leary B, Hrebien S, Morden JP, Beaney M, Fribbens C, Huang X, Liu Y, Bartlett CH, Koehler M, Cristofanilli M, Garcia-Murillas I, Bliss JM, Turner NC. Early circulating tumor DNA dynamics and clonal selection with palbociclib and fulvestrant forbreast cancer. Nat Commun. 2018 Mar 1;9(1):896. doi: 10.1038/s41467-018-03215-x.

12.Zagar TM, Oleson JR, Vujaskovic Z, Dewhirst MW, Craciunescu OI, Blackwell KL, Prosnitz LR, Jones EL. Hyperthermia for locally advanced breast cancer Int J Hyperthermia. 2010;26(7):618-24. Review.

13.Reirradiation combined with hyperthermia in breast cancer recurrences: overview of experience in Erasmus MC. Van Der Zee J, De Bruijne M, Mens JW, Ameziane A, Broekmeyer-Reurink MP, Drizdal T, Linthorst M, Van Rhoon GC. Int J Hyperthermia. 2010;26(7):638-48. Review.

14. Szasz A. Challenges and solutions in oncological hyperthermia. Thermal Med. 2013;29:1–23.

15. Szasz A, Szasz N, Szasz O. Local hyperthermia in oncology. In: Huilgol N, editor. Hyperthermia. Rijeka: InTech; 2013.

16. Andocs G, Renner H, Balogh L, Fonyad L, Jakab C, Szasz A. Strong synergy of heat and modulated electromagnetic field in tumor cell killing. Strahlenther Onkol. 2009;185:120–126. [PubMed]

17. Szasz O. Conference Papers in Medicine: vol. 2013. Cairo: Hindawi Publishing Co.; 2013. Essentials of oncothermia.

18. Szasz A. Electromagnetic effects of nanoscale range. In: Shimizu T, Kondo T, editors. Cellular response to physical stress and therapeutic application. New York: Nova Biomedical; 2013.

19. Szasz O, Andocs G, Meggyeshazi N. Modulation effect in oncothermia. Conference Papers in Medicine: vol. 2013. Cairo: Hindawi Publishing Co.; 2013.

20. Szasz O, Szasz N, Meggyeshazi N. Oncothermia as personalized treatment option. Conference Papers in Medicine: vol. 2013. Cairo: Hindawi Publishing Co.; 2013.

21. Meggyeshazi N, Andocs G, Krenacs T. Programmed cell death induced by modulated electrohyperthermia. Conference Papers in Medicine: vol. 2013. Cairo: Hindawi Publishing Co.; 2013.

22. Meggyeshazi N, Andocs G, Balogh L, et al. DNA fragmentation and caspase-independent programmed cell death by modulated electrohyperthermia. Strahlenther Onkol. 2014 Feb 22; [Epub] [PubMed]

23. Elmore S. Apoptosis: a review of programmed cell death. Toxicol Pathol. 2007;35:495–516.[PMC free article] [PubMed]

24. Meggyeshazi N, Krenacs T, Andocs G, Szasz O. Oncothermia in laboratory; Proceedings of the 32nd Conference of the International Clinical Hyperthermia Society; 2013 Nov 8-10; Guangzhou, China. [place unknown]: International Clinical Hyperthermia Society; 2013.

25. Andocs G. Complex structure in oncothermia research and innovation; Proceedings of the International Hyperthermia Symposium; 2014 Feb 15; Jeju, Korea. [place unknown]: International Clinical Hyperthermia Society; 2014.. Andocs G, Meggyeshazi N, Okamoto Y, Balogh L, Szasz O. Bystander effect of oncothermia. Conference Papers in Medicine: vol. 2013. Cairo: Hindawi Publishing Co.; 2013.

26. Ahmed K, Zaidi SF. Treating cancer with heat: hyperthermia as promising strategy to enhance apoptosis. J Pak Med Assoc. 2013;63:504–508. [PubMed]

27. Hall RD, Gray JE, Chiappori AA. Beyond the standard of care: a review of novel immunotherapy trials for the treatment of lung cancer. Cancer Control. 2013;20:22–31. [PubMed]

28. Kibble A, D'Souza P. Spotlight on... non-small-cell lung cancer: a new era in personalized care. New York: Thomson Reuters; 2013.

Σημείωση: Το παρόν επιστημονικό άρθρο γράφτηκε για λόγους ενημέρωσης των ιατρών και των λοιπών επιστημόνων υγείας και δεν αποτελεί  μέσο διάγνωσης ή αντιμετώπισης ή πρόληψης ασθενειών, ούτε αποτελεί ιατρική συμβουλή για ασθενείς, από τον συγγραφέα ή τους συγγραφείς του άρθρου.

Την ευθύνη της διάγνωσης, θεραπείας και πρόληψης των ασθενειών τις έχει μόνον ο θεράπων ιατρός του κάθε ασθενούς, αφού πρώτα κάνει προσεκτικά ακριβή διάγνωση.

Γιαυτό συνιστάται η αποφυγή της αυθαίρετης εφαρμογής ιατρικών πληροφοριών από μη ιατρούς. Τα συμπληρώματα διατροφής δεν είναι φάρμακα, αλλά μπορεί να χορηγούνται συμπληρωματικά, χωρίς να παραιτούνται οι ασθενείς από  τις αποδεκτές υπό της ιατρικής επιστήμης θεραπείες ή θεραπευτικές τεχνικές και μεθόδους, που γίνονται, όταν χρειάζονται, υπό ιατρική καθοδήγηση,  παρακολούθηση και ευθύνη. Οι παρατιθέμενες διαφημίσεις εξυπηρετούν της δαπάνες συντήρησης της παρούσας ιστοσελίδας  

Το παρόν άρθρο προστατεύεται από το Νόμο 2121/1993 και 4481/2017 για την πνευματική ιδιοκτησία. Η ολική ή μερική αντιγραφή του παρόντος επιστημονικού άρθρου χωρίς τη γραπτή έγκριση του Δρ Δημητρίου Ν. Γκέλη θεωρείται κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και διώκεται βάσει της νομοθεσίας.